سوره حمد آیه ۱

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

فاتحه: از فَتَحَ به‌معنای باز کردن.

کتاب: کتاب.

بِسْمِ: به اسم.

الله: همان الله.

رحمان و رحیم: هر دو از نظر معنایی یکی هستند.

حال، با توجه به معنی لغات بالا، به بررسی معنی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ می‌پردازیم:

به نام الله که رحمان و رحیم است.

از نظر لغوی، رحیم از ریشهٔ مبالغه بوده و به افراد خاص تعلق می‌گیرد:

وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ

اما رحمان شامل حال همه می‌شود و از ریشهٔ رَحَمَ است.

مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ: قیامت ۹۰ اسم دارد. یکی از این اسامی یَوْمِ الدِّینِ است.

دیگر اسامی عبارت‌اند از: یوم القیامه، یوم الحسرة و یوم التغابن.

اما در فرهنگ ۱۴۴ جلدیِ مرحوم دهخدا، دین به‌معنای «وجدان» آمده است.

یعنی «مالک روز وجدان»؛ روزی که وجدان‌ها بیدار می‌شوند. به همین دلیل، یکی از نام‌های قیامت، یُومُ الحسرة است.

قیامت چندین مرحله دارد.

إِیَّاکَ نَعْبُدُ: یعنی فقط تو را بندگی می‌کنم.

إِیَّاکَ: یعنی «تو را».

نَعْبُدُ: به‌معنای «پرستیدن» نیست، بلکه از عَبَدَ به‌معنای «بندگی» گرفته شده است.

پروردگارا، من فقط تو را بندگی می‌کنم؛ چراکه انسان می‌تواند بندگیِ نفس را نیز بکند.

وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ: و از تو یاری می‌خواهم.

دقت کنید! انسان اول باید بندگی کند و سپس از خداوند درخواست کند. چیز دیگری نباید بخواهد.

إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ: یعنی «از تو یاری بجویم»، آن هم «برای تو».

ما به دنیا نیامده‌ایم که چیزی برای دنیا بخواهیم. دنیا دانشگاهی است برای آخرت.

فقط بندگیِ تو را می‌کنم و از تو می‌خواهم. از تو، خودت را می‌خواهم.

از خداوند، خودِ خداوند را بخواهید؛ نه چیز دیگر را.

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ: ما را هدایت کن به صراط مستقیم.

اهْدِ: یعنی «هدایت کن».

اهْدِنَا: یعنی «ما را هدایت کن».

صِّرَاطَ: یعنی «راه» یا «روش».

مستقیم: از باب استفعال است؛ یعنی «طلب استقامت کردن».

پس، یعنی «ما را هدایت کن به راه استقامت». اما کدام استقامت؟

به صراط استقامتی که نعمت دادی؛ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ یعنی «نه آن صراط استقامتی که بر آن‌ها غضب کردی»، و وَلَا الضَّالِّینَ یعنی «نه استقامتی که به گمراهی می‌انجامد».

چراکه انسان می‌تواند هم در کار خوب استقامت کند و هم در کارهای بد.

راه صراط مستقیم: صراط استقامتی است که اگر انسان بر آن استقامت ورزد، ملائک بر او نازل می‌شوند و او را یاری می‌کنند.

إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا

یعنی: کسانی که ایمان آوردند و عملِ صالح انجام دادند و سپس بر ایمان‌شان استقامت ورزیدند، ملائک بر آن‌ها فرود می‌آیند. این‌چنین افرادی نه غمگین می‌شوند و نه ترس و دلهره‌ای دارند.